Kerstmuziek in de Middeleeuwen
door Donald de Groot

In Europa ontstond in de zestiende en zeventiende eeuw een grote traditie in kerstmuziek. Deze traditie kwam natuurlijk niet uit de lucht vallen. In de middeleeuwen was de muziek en daardoor ook de kerstmuziek volop in ontwikkeling tot deze traditie. De ontwikkeling van het notenschrift en de polyfonie (meerstemmigheid) was bijvoorbeeld belangrijke bijdragen aan de muziek in theorie en uitvoering, maar ook de veranderingen in de cultuur en maatschappij hebben hun bijdragen geleverd. De ontwikkeling van de muziek stopte dus niet bij de polyfonie, maar ging steeds verder en muziek voor kerst liep hierin mee.
_________________________________________________________________________________

In de middeleeuwen waren er liederen die specifiek met kerst werden gezongen. De teksten voor deze kerstliederen kwamen uit verschillende bronnen, zoals het Oude Testament, het Nieuwe Testament, werken van Sint Ambrosius (340 - 387) en anonieme dichters. Ook de melodieën van de kerstliederen kwamen vanuit verschillende bronnen. De basis van de muzikale stijl is op Paus Gregorius (zesde eeuw, grondlegger van het Gregoriaans) terug te voeren. Het Jesus Refulsit Omnium van Hilarius Poitiers (315 - 368) is een goed voorbeeld van de vroegst bekende kerstliederen. In de kersttijd zong men deze Latijnse gezangen over de menswording van God al vele eeuwen. Kerstspelen (en ook Pasenspelen) waren de bekendste liturgische zangspelen in de middeleeuwen en werden in heel Europa uitgevoerd. De muziek was hierbij bedoeld om de tekst met verfraaiing aan te vullen en als bron te dienen voor expressie. De gezangen en kerstspelen stonden ver van de gewone mensen, die al nauwelijks bij deze vieringen aanwezig waren, omdat ze zo onbegrijpelijk waren.

Enkele bekende Gregoriaanse gezangen voor Kerst zijn het bekende Rorate Caeli Desuper, de Puer Natus Est Nobis (beiden beluisterbaar via de knoppen links), het Ave Maria, de Gratia Plena, het Alleluia: Dies Sanctificatus en de Laetabundus Exsultet Fidelis Chorus.


Kerst dichterbij het volk
Een belangrijke bijdrage aan het begrip van kerstfeest en de uitvoering van kerstmuziek komt van Sint Franciscus van Assisi (1182 – 1226). Hij introduceerde de kerststal met kribbe en kerstspelen in de kerk, speciaal om de ongeletterde bij het feest in de kerk te krijgen en zo God dichterbij alle mensen. De os en de ezel werden door hem bij de stal gezet om zo de armen bij het kerstverhaal te betrekken. Zij kenden de os en de ezel, omdat die dichterbij hen stonden dan de rijke wijzen uit het oosten. Het kerstspel verlevendigde en verduidelijkte de menswording van God voor de gewone mensen. Franciscus en zijn volgelingen vroegen zich ook af, waarom de duivel alle goede melodieën moest hebben. Ze bedoelden hiermee de populariteit van de seculiere liederen en de volksmuziek; die liederen hadden kracht en vitaliteit. Die liederen resulteerden uiteindelijk in de meest karakteristieke aspecten van de kerstmuziek en kwamen tot hun hoogtepunt in de carols.


Kerstmuziek ontwikkelt zich
Kerstmuziek en de ontwikkeling van de muziek zijn nauw met elkaar verbonden. Nieuwe ontdekkingen in de muziek leidden ook tot nieuwe mogelijkheden voor liederen. Een belangrijk genre in de dertiende eeuw in de muziek was de Conductus. Muziek en zang die in de kerk werd gebruikt om personen te begeleiden die tijdens de vieringen van de ene plaats in de kerk naar de andere moesten gaan. De Conductus is een uitstekend voorbeeld van de grens tussen geestelijke en wereldlijke muziek. De Conductus was namelijk niet liturgisch van aard en had een originele tekst. Elke Conductus werd nieuw gecomponeerd en niet van een Gregoriaanse of andere bron afgeleid. Van zijn tijd, onder andere van Conducti, was Perotinus (c1160 – 1220), die als componist verbonden was aan de kathedraal de Notre Dame te Parijs.

Een belangrijke vernieuwing van onder andere Perotinus was het uitbreiden van het Organum (tweestemmige muziek) met een derde en vierde stem. Uiteindelijk was de Conductus de naam voor elk niet-liturgisch lied met een metrische tekst in het Latijn. Was begin dertiende eeuw alle polyfonie (meerstemmige) muziek nog religieus, tegen het eind van dertiende eeuw schreef men polyfone zettingen voor zowel religieuze als seculiere (wereldlijke) teksten. Er was tussen religieuze en seculiere muziek geen stijlonderscheid. Engelse componisten ontwikkelden hierop in de dertiende eeuw een rijkere harmonie in hun muziek en zang. Zij gaven meer dan hun Franse collega’s aandacht aan de melodielijn, die zo mooi tot uiting komt in bijvoorbeeld de carols.

Bekende kerstliederen uit deze periode zijn het Ductia, het Orientis Partibus, het Virgo, het Beata Viscera (van Petronius, beluisterbaar via de knop hierboven) en de Danse Real.


Carols
De middeleeuwse carol is een bijna unieke Engelse vorm van kerstmuziek. Het gaat hier dan om de vorm van de muziek en niet om de inhoud. De coupletten van het carol worden voorafgegaan en gescheiden door een refrein. De zangers van de carols waren gewijde priesters en diakenen van de kathedralen, koninklijke kapellen en universiteiten en waren zeer bekwame zangers. De carol was dus geen volksmuziek, maar hun ritme en levendigheid waren zeer populair bij het volk, want carols waren bijna dansbare muziekstukken. Tot in de vijftiende eeuw werd de carol verder muzikaal uitgewerkt en had het zijn her- en opleving vanaf de tweede helft van de negentiende eeuw. Middeleeuwse carols zijn bijvoorbeeld het Edi Beo Thu, het Nova, Nova, het Goday my Lord Syre cristemasse en het bekende Ther ys No Rose.

Kerstmuziek van de Lage Landen
Nederland is rijk aan een schat van middeleeuwse, Nederlandse kerstliederen, die vaak aan legenden en verhalen zijn verbonden. Deze liederen zijn mystiek van aard en hebben hun basis in het wonder van de menswording van God, zoals het Gods soen mensce geboren. Hoe ouder het lied, hoe soberder en dieper beschouwend het is in woord en muziek. In deze liederen is nog geen sprake van de kerststal of de herder; enkel van de menswording en de geboorte.


Begeleiding van het kerstlied
Instrumenten die in de middeleeuwen bij onder andere de kerstzang werden gebruikt zijn de Shawn (een dubbelriet blaasinstrument, dat via de kruistochten van de Saracenen komt), de Bombarde (een grote Shawn), de Sackbut (een soort trombone) de Dulcian (een rietblaasinstrument) en de blokfluit in verschillende typen. Het kerkorgel was geen begeleidend instrument, dat deed pas na de middeleeuwen zijn intrede als begeleidend instrument bij de (kerst)zang.

Elk jaar is op Kerstavond bij de BBC een uitzending van A Festival of Lessons and Carols from King’s College Cambridge. King’s College zingt dan in de ‘carol-mistraditie’ van eind negentiende eeuw oude en moderne carols. Een feest voor het oor, waard om naar te luisteren en te bekijken. Geniet ervan, en... Zalig Kerstfeest!



Bronvermelding:
- Grout, Donald J. & Claude V. Palisca. Geschiedenis van de westerse muziek. Amsterdam: Poema en Pandora, 1994.
- Wilson-Dickson, Andrew. Geschiedenis van de christelijke muziek. Kampen: Kok Voorhoeve, 1996.
- Konrad Ruhland, Choralschola der Capella Antiqua München. München, 1974.
- Peter Bamber, Medieval Christmas, Pro Cantione Antiqua. London, 1986.

_________________________________________________________________________________